İngiliz filozof, yazar, bilim adamı, devlet adamı, yargıç ve hatip Francis Bacon’ın çok geniş bir alana yayılmış konular üzerine yazdığı denemelerini içeren eseri. İlk kez 1597 yılında ve on denemeyi içerecek şekilde basılan kitap 1612’de toplam 38 ve 1625 yılında da toplam 58 deneme ile genişletilmiş bir şekilde tekrar yayımlanmış. Birbirinden çok farklı konular üzerine yazmış ve hemen her denemede ele aldığı konunun olumlu ve olumsuz yönlerini birlikte anlatmayı seçmiş Bacon ve okuru -çoğunlukla- kendi doğrusuna yönlendirmek yerine kararı ona bırakmış görünüyor.
Çeviriyi yapan Akşit Göktürk’ün kapsamlı ve değerli bir giriş yazısı var kitabın başında. Göktürk üç bölüme ayırdığı bu giriş yazısının ilk bölümünde Bacon’ın yaşadığı dönemin denemelerdeki konular ve düşünceler ile ilişkisini kurarken, yazarın kimi çelişkilerini de açıklayacak şekilde 16. yüzyıl sonu ile 17. yüzyılın ilk yarısında İngiltere’deki toplumsal, sosyal ve siyasal koşulları anlatıyor okuyucuya. Giriş’in ikinci bölümünde Bacon’ı ve dünyasını çok iyi anlamanızı sağlayacak kalitede bir biyografi sunan Göktürk, üçüncü bölümde ise kitaptaki elli sekiz denemeyi (ve sonda yer alan “bir denemeden bir parça”yı) hem içeriği hem dili (ve biçimsel özellikleri) açısından ele alarak okuması gerekli bir inceleme oluşturuyor. Konusuna hâkim bir çevirmenin bir kitaba neler katabileceğinin parlak bir örneği bu girişi yazısı ve nerede ise denemelerin kendisi kadar önemli. Kitabın benzer bir çekiciliği de her bir denemede adı geçen kişiler, fikir akımları veya olaylar için hazırlanmış dipnotlar ve bu notlar meraklı okuyucular için okumalar ve araştırmalar için iyi bir başlangıç noktası oluşturuyorlar.
Oldukça geniş bir ilgi alanına yayılmış Bacon’ın denemeleri; insanlar arasındaki ilişkilerden devlet yönetimine mimariden dine kadar çok farklı alanlarda yazmış yazar. Öyle ki kitapta “Boş İnanç”, “Gezi” ve “Ülke Yönetimi” gibi birbiri ile ilgisi olmayan başlıkları peş peşe okuyorsunuz. Her bir denemede de sık sık referanslara ve alıntılara başvurmuş Bacon. “Kutsal Kitap”tan (İncil) Yunan filozoflarına pek çok farklı kaynaktan bazen bir cümleyi bazen bir görüşü kendi fikirlerini desteklemek veya daha iyi açıklayabilmek için kullanmış. Sık sık aforizmalara ve atasözlerine de yer verilmiş denemelerde ve özellikle Roma İmparatorluğu’nun tarihindeki önemli kişilerin sözleri, hayatları ve fikirleri dayanak noktası olarak alınmış yazarın düşüncelerini savunmak için.
Her ne kadar dinsel referansları bolca kullansa da özellikle ahlâkçı (daha doğrusu, din kaynaklı bir ahlâkçı) bir tavır içinde olmamış Bacon. Örneğin “Yapmacık ile İkiyüzlülük Üstüne” adlı denemeyi şu cümlelerle bitiriyor: “En iyi bileşim ile karışım, açık sözlülükle, doğru düşünceyle ün yapmak, sıkı ağızlı olmak, gerektiği yerde ikiyüzlü olmak, başka çıkar yolun kalmadığı durumda da yapmacığa başvurabilmektir.” İçerikteki bu ortaklık gibi biçimsel olarak da bir ortaklığı var denemelerin: Hemen tamamı konuya okuyucunun ilgisini çekecek bir cümle ile başlıyor. “Yüce Tanrı bir bahçe dikerek işe başladı”, “Karısıyla çocukları olan bir kimse bunları alın yazısının eline tutuk vermiş sayılır, girişeceği hayırlı hayırsız her büyük işte karısıyla çocukları bir engeldir” veya “Talih bir pazara benzer. İnsan biraz beklemeyi bilirse, çoğunlukla fiyatlar düşer”.
Denemelerin yazıldığı dönemde İngiltere’deki Türk algısının da zaman zaman kitapta karşısına çıkması ilginç gelebilir okuyucuya ama bu algılar çoğunlukla olumlu cümlelerle ifade edilmiyor: “Bence Türkler arasında evliliğin hor görülmesi…” (“Evlilik Bekârlık Üstüne”), “Tıpkı acımak bilmez bir ulus olmakla birlikte hayvanlara iyi davranan, köpeklere, kuşlara yem dağıtan Türklerde görüldüğü gibi.” (“İyilikle Huy Güzelliği Üstüne”), “Türklerdeki gibi kesin bir zorbalık yönetimi olur…” (“Soyluluk Üstüne”) veya “Türkler, artık bir çöküş içinde olmakla birlikte…” (“Krallıklar ile Devletlerin Gerçek Büyüklüğü Üstüne”. Bu denemenin 1612 tarihli olduğunu ve -belki 1625’te güncellenmiş olsa bile- bizim Duraklama Dönemi diye adlandırdığımız bir dönemde yazılmış olduğuna dikkat edelim).
Yaşadığı dönemin bakış açısının da yansıdığı denemeler (Örneğin “Sömürgeler Üstüne” adlı denemede Bacon, uzun uzun ideal bir sömürge düzeninin nasıl kurulması gerektiğini ve yerleşilen yerlerdekilere (o yerlerin asıl sahiplerine) nasıl davranılması gerektiğini anlatıyor okuyucuya) çoğunlukla kesin yargılardan uzak durulan, her düşüncenin iyi ve kötü yanlarının birlikte sunulduğu ve hemen tamamı günümüze de hitap eden yazılar ve üzerlerinden geçen dört yüz yıla rağmen insanların meselelerinin pek de değişmediğini göstermeleri ile de önemliler ayrıca.
(“Essays”)